Oorlogsverleden van F.C. van Rijswijk

Mijn onderzoek begint zo’n beetje rond 10 mei 1940 toen “de Duitsche troepen de Nederlandsche grenzen overschreden”.

Het verzet in Renkum en Oosterbeek begon al in de vroege jaren van de Duitse bezetting, net zoals in andere delen van Nederland. In de eerste periode na de Duitse invasie in mei 1940 was het verzet beperkt en slecht georganiseerd, deels vanwege de illusie dat de bezetting tijdelijk zou zijn. Pas naarmate de bezetter strengere maatregelen nam, zoals de invoering van censuur en anti-Joodse regelgeving, begonnen meer mensen zich actief te verzetten.

In Renkum en Oosterbeek ontstonden verzetsgroepen die in het geheim samenwerkten om de Duitsers te dwarsbomen. Activiteiten omvatten onder meer het helpen van onderduikers, sabotageacties, en later in de oorlog ook de verzorging en evacuatie van geallieerde soldaten die na de Slag om Arnhem in bezet gebied waren achtergebleven. Verzetsleden gebruikten vaak hun bestaande sociale netwerken, zoals kerkelijke verbanden of werkcontacten, om elkaar te ondersteunen en informatie te delen.

Belangrijke personen van het Renkums verzet zijn in dit verhaal: F.A.J. Mesker, J. Peelen en F.C. van Rijswijk.

F.A.J. Mesker was een belangrijke chroniqueur van de gebeurtenissen in Renkum en omgeving tijdens de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. Hij was vakhoofd van de luchtbeschermingsdienst (LBD) Renkum-Heelsum-Doorwerth. De LBD was een civiele organisatie die tijdens de Tweede Wereldoorlog de bevolking moest beschermen tegen luchtaanvallen. Algemene Taken van de Luchtbeschermingsdienst waren:

1. Voorlichting en Preventie: De bevolking waarschuwen bij luchtgevaar (bijvoorbeeld door sirenes).
2. Evacuatie: Begeleiden van bewoners naar schuilplaatsen.
3. Hulpverlening: Verlenen van eerste hulp bij bombardementen en ondersteunen van gewonden.
4. Brandbestrijding: Assisteren bij het blussen van branden door bombardementen.
5. Rapportage en Opruiming: Rapporteren van schade en opruimen van wrakstukken.

De LBD was grotendeels bemand door vrijwilligers, aangevuld met professionals zoals politie en brandweer.

Mesker deed van dit alles verslag in zijn boek, De oorlogsjaren 1940-1945 ¹. In dit boek beschrijft hij de dagelijkse uitdagingen en gebeurtenissen uit die periode en biedt inzicht in het lokale verzet, de evacuaties en de impact van Operatie Market Garden. Het boek wordt beschouwd als een waardevolle historische bron voor het begrijpen van het leven in Renkum tijdens de oorlogsjaren.

De verslagen van Mesker gaan ook over specifieke gebeurtenissen - waarbij ook Pa een belangrijke rol speelde - zoals de verdwijning en uiteindelijke terugkeer van Jan Peelen, die kortstondig werd vastgehouden door Duitse troepen en de strijd waarmee inwoners onder het naziregime te maken kregen.

Mesker omschrijft Rijnzicht als “het Evacuatie-Bureau van waaruit wonderen werden verricht”. Over de rol van Mesker later meer.

Jan Peelen, een boerenzoon uit Renkum was tijdens de Tweede Wereldoorlog een belangrijke verzetsstrijder. Peelen werd bekend om zijn betrokkenheid bij ondergrondse activiteiten, waaronder het helpen van onderduikers, het verspreiden van illegale kranten, en mogelijk het organiseren van sabotageacties tegen de Duitse bezetter.

Peelen’s naam wordt vaak in verband gebracht met lokale verzetsgroepen in de Veluwezoom, een gebied dat bekend stond om zijn actieve verzet. Hij zette zich in voor de bescherming van geallieerde piloten die in Nederland waren neergestort en hielp hen via ontsnappingsroutes naar veiliger gebieden. Deze acties waren extreem riskant, omdat de Duitsers met harde hand optraden tegen verzetsleden.

Een bekende daad van hem was dat hij op 22 oktober 1944 een groep van 138 Engelsen, voornamelijk Airbornes die tijdens de Slag bij Arnhem waren ingesloten, door de Duitse linies en over de Rijn smokkelde. Over deze spectaculaire redding, die bekend werd onder de naam Operatie Pegasus I is het boek ‘Het begon onder melkenstijd’ ² geschreven (Den Haag 1955). Hierbij is het belangrijk te melden dat er diverse bronnen zijn die het verhaal van Jan Peelen en zijn controversiële heldenstatus in Renkum belichten en de historische accuraatheid ervan betwisten; het boek benadrukt zijn heldenrol soms te veel en bevat enkele feitelijke onjuistheden, zoals deelname aan bovengenoemde actie waarbij hij slechts deels betrokken was.

Pa heeft veel samengewerkt met Peelen en heeft hem na de oorlog nog een keer opgezocht; ook daarover binnenkort meer.

Voor Pa geldt het volgende. Het enige dat hij zelf min of meer uitvoerig heeft verteld over de oorlog en zijn relatie met Mesker en Peelen is opgenomen op een casettebandje. Dat ben ik nu aan het beluisteren. Wat ik hierover alvast kan melden is dat hij enkele verhalen nuanceert en andere zelfs tegenspreekt. Wat in mijn onderzoek zolangzamerhand zichtbaar wordt, is dat Pa buiten de publiciteit is gebleven en ook nooit zelf uitvoerig verslag heeft gedaan van zijn daden. Mesker en de broer van Jan Peelen, Gert Jan, deden dat wel en werden daarom door velen gehoord. Dat Pa gelijk had met betrekking tot sommige onwaarheden, is onder andere bevestigd door de bekende historicus Lou de Jong en onderzoeker Ad Goede. Loe de Jong gaf toe fouten gemaakt te hebben in de geschiedsschrijving door enkele gebeurtenissen, zonder nader onderzoek, voor waar aan te nemen. Ook Ad Goede, die onderzoek deed naar de geschiedenis van de protestantse verzetsbeweging (LO/LKP) constateerde dat het boek over Jan Peelen te kort schoot; Jan Peelen had de Airbornes niet naar de Rijn geleid, hij had alleen het eerste, minder gevaarlijke gedeelte van de tocht meegelopen, tot zijn schuur en niet als leider. Het was verzetsstrijder Maarten van den Bent uit Ede die de Airbornes naar de Rijn had geleid en met hen de rivier was overgestoken ³. Het ging hierbij, zoals gezegd, over Operatie Pegasus I; een gewaagde ontsnappingsoperatie waarbij in de nacht van 22 op 23 oktober 1944 ongeveer 140 geallieerde soldaten werden geholpen om de Rijn over te steken naar bevrijd gebied. Ik heb geen aanwijzingen gevonden dat Maarten en Pa elkaar gekend en/of samenwerkt hebben.

¹ Mesker, F.A.J. De oorlogsjaren 1940-1945, 1945.

² Peelen, G.J. ’t Begon onder melkenstijd. 13e druk. J.N. Voorhoeve - Den Haag, 1946.

³ Bouwman, Willem. ‘Waarom een oud-verzetsman het zo jammer vond dat Jan Peelen de held van Renkum werd’, 17 september 2024. https://www.nd.nl/nieuws/nederland/1239169/waarom-een-oud-verzetsman-het-zo-jammer-vond-dat-jan-peelen-d.

Jan Peelen